Pióra

Tytuł tego posta kojarzy się większości z tym samym, czyli z "wierzchnim okryciem ptaka".
Ja słysząc to słowo widzę całą gamę barw i kształtów- pióra kolekcjonuję od 9 lat.
Oprócz doznań wizualnych, kolekcjonowanie piór dostarcza wiele cennych informacji którymi w terenie (i nie tylko) można sobie znacznie ułatwiać życie.
Jako że na tej stronie temat topografii ptaka będzie dość często poruszany pozwolę sobie wyjaśnić kilka podstawowych terminów i zasad związanych z "piórologią".
Na ruszt rzucam pustułkę:

Pustułka (Falco tinnunculus)

Młoda pustułka pokazała się całkiem ładnie z wierzchu. Mamy więc niezły wgląd na skrzydła, grzbiet, ogon i głowę. Co widzimy? Na pierwszy rzut oka trudno powiedzieć; wzór na pustułce jest bardzo kontrastowy i skomplikowany przez co trudno wyłapać granice między poszczególnymi elementami upierzenia. Jednego możemy być pewni- gdzieś tam muszą być: pióra okrywowe (różnej wielkości, ale z reguły drobne piórka okrywające całe ciało ptaka) oraz pióra lotne (długie, o masywnej dutce: lotki i sterówki).

Ale zanim zabierzemy się do pustułki, na początek przyglądnijmy się pojedynczemu piórku:

Pióro lotne z lewego skrzydła.
Błotniak stawowy (Circus aeruginosus).

U nasady posiada dutkę (element który "siedzi" w ptaku) która następnie przechodzi w stosinę. Posiada ono również dwie chorągiewki: zewnętrzną (węższą) i wewnętrzną (szerszą). Po położeniu chorągiewek możemy rozpoznać z której "połowy" ptaka (lewej / prawej) pióro pochodzi; z reguły, jeśli chorągiewka zewnętrzna jest po lewej stronie pióra, to pióro pochodzi z prawej strony ptaka (i na odwrót). Równie dobrze można to rozpoznać po wygięciu stosiny; jeśli "łuk" zwrócony jest w prawo, to pióro pochodzi z lewej strony ptaka (i na odwrót). Warunkiem jest oczywiście patrzenie na pióro z takiej perspektywy jak na powyższym zdjęciu.

De facto, narządem umożliwiającym ptakom lot są oczywiście skrzydła. Długie pióra na skrzydłach, odpowiadające za długość i szerokość skrzydła to będą więc lotki. Oprócz skrzydeł ptak ma również ogon, który podobnie jak w przypadku samolotów jest odpowiedzialny za sterowność- długie pióra tworzące ogon to sterówki.

To tak żeby wszystko było jasne.

Ptak LATA skrzydłami, a STERUJE ogonem. Proste :)

Lotki dzielą się na dwie podstawowe grupy: lotki pierwszego rzędu odpowiadające przede wszystkim za odpowiednią długość skrzydła oraz kształt skrzydła przy jego wierzchołku, oraz lotki drugiego rzędu, odpowiadające za szerokość skrzydła.

Lotki pierwszego rzędu (Irz., pierwszorzędówki, p-lotki od ich nazwy angielskiej "primaries") można rozpoznać po charakterystycznym delikatnie łukowatym kształcie; zazwyczaj są wąskie i długie. Te lotki Irz. które znajdują się na samym końcu skrzydła posiadają często różne wcięcia- u większych ptaków objawiają się one widocznymi "palcami". Najczęściej przypada ok. 10 lotek Irz. na jedno skrzydło.

Jak wspomniałem, u niektórych gatunków (zwłaszcza tych dużych) wykształciły się "palce"; bynajmniej nie mają one jednak nic wspólnego z organem służącym do chwytania. Są to długie lotki o zredukowanym kształcie (wcięcia, zwężenia). Takie lotki ma np. orlik krzykliwy:

Orlik krzykliwy (Aquila pomarina).

Weźmy pod lupę taką lotkę:

Palczasta lotka orlika krzykliwego (Aquila pomarina).

Generalnie składa się ona z części palczastej (to co u ptaka w locie widzimy jako palec) oraz części dłoniowej (poszczególne palczaste lotki są nią na siebie nałożone). Uskok na zewnętrznej chorągiewce zwany jest emarginacją (lub emarginacją zewnętrzną), a uskok na chorągiewce wewnętrznej to wcięcie (lub emarginacja wewnętrzna). Występowanie emarginacji na poszczególnych lotkach często jest ważną cechą rozpoznawczą między podobnymi do siebie gatunkami i może być pomocne zarówno przy oznaczaniu ptaków, jak i samych piór.

Lotki drugiego rzędu (IIrz., drugorzędówki, s-lotki od angielskiego "secondaries") również są łukowate, ale niezbyt długie i raczej nieco szersze; są najczęściej tempo zakończone lub zaokrąglone przy wierzchołku. Zazwyczaj na jedno skrzydło przypada od 9-10 (u mniejszych gatunków) do kilkunastu lub nawet 20 s-lotek (u dużych ptaków drapieżnych i in.).

Gdy lotkę o naturalnym kształcie położy się na płaskiej powierzchni, zazwyczaj wyraźnie ona od niej odstaje. Dzieje się tak ze względu na charakter wykonywanej przez skrzydło pracy- pióra tworzą element lotny, który jako całość musi wyglądać opływowo; łukowato wyprofilowane, nałożone na siebie lotki są właśnie za to odpowiedzialne.

Inaczej sprawa ma się ze sterówkami, które położone na płaskiej powierzchni leżą płasko i do niej przylegają. Sterówki są raczej proste, równoszerokie i tylko nieznacznie ugięte w okolicach dutki. Najczęściej sterówek jest 12 (po 6 na jedną stronę ogona), ale niektóre gatunki mają ich nawet ponad 20.

Na poniższym zdjęciu znajdują się 3 pióra czajki:

Pióra czajki (Vanellus vanellus).
Tu od lewej: lotka IIrz., lotka Irz., sterówka.

Jak widać, lotki w porównaniu do sterówki są wyraźnie bardziej łukowate. Zdjęcie wykonane od góry nie jest w stanie oddać trzeciego wymiaru, więc spójrzmy na te pióra pod innym kątem:

Tu od lewej: lotka Irz., lotka IIrz., sterówka.

"Przestrzenność" piór łatwo tu oszacować choćby po ilości cienia pod chorągiewką. Można dzięki temu zauważyć, że najbardziej od płaszczyzny odstaje pióro z lewej, czyli lotka Irz.
Choć wewnętrzna chorągiewka sterówki (pióro z prawej strony) jest przy brzegu podwinięta do góry, to jednak większa jej część (wraz ze stosiną) przylega do podłoża i pióro wygląda na płaskie.
Lotka IIrz. (środkowe pióro) przylega do podłoża tylko brzegiem zewnętrznej chorągiewki, ale z drugiej strony nie odstaje aż tak bardzo jak lotka Irz.

Oczywiście, wśród ptaków wszystkie jednostki systematyczne różnią się między sobą i różnice te obejmują również kształt pióra. Przy odrobinie wyobraźni przestrzennej, w większości przypadków rozpoznanie rodzaju pióra lotnego nie powinno jednak nastręczyć większego kłopotu.

Przy takiej ilości piór przypadającej na jednego ptaka, wygodną sprawą jest nadanie poszczególnym lotkom i sterówkom numeracji. W piórologii przyjęło się numerowanie lotek od wewnątrz skrzydła i sterówek od centrum ogona. P-lotki posiadają oznaczenie P, s-lotki oznaczenie S a sterówki oznaczenie T lub O.
Rozważmy przypadek śnieguły; poniższe pióra znalazłem w postaci tzw. oskubu, czyli pozostałości po posiłku ptasiego drapieżnika. Z kępki piór, którą znalazłem w śródpolnym zadrzewieniu zebrałem interesujące pióra (lotki, sterówki, niektóre pokrywy) po czym ułożyłem w sposób jak na poniższych zdjęciach:

Lotki Irz. śnieguły (Plectrophenax nivalis).

Lotki IIrz. śnieguły (Plectrophenax nivalis); lotki S7-S9, czasem zwane
trzeciorzędówkami, znajdują się u nasady skrzydła, tuż przy tułowiu.

Sterówki śnieguły (Plectrophenax nivalis).

Jest to widok z wierzchu. Aby nie było wątpliwości: są to lotki Irz. z prawego skrzydła, lotki IIrz. z lewego skrzydła oraz sterówki z prawej połowy ogona. Jest to więc połowa kompletu piór lotnych.
Od spodu, śnieguła w locie wygląda mniej więcej tak:

Śnieguła (Plectrophenax nivalis).

Posiadając komplet sterówek i używając odrobiny wyobraźni możemy ułożyć sobie ogon takiej śnieguły:

Układamy dwie zewnętrzne sterówki T6 (lewą i prawą)
jako brzegi ogona.

Układamy kolejne sterówki....

... no i jest ogon; to samo możemy zrobić z lotkami:

Zaczynamy od zewnętrznej lotki pierwszorzędowej P9, która znajduje się
na nacierającym brzegu skrzydła.

Jako kolejną kładziemy P8 itd.

Kończą się lotki Irz. to kładziemy drugorzędówki, począwszy od S1.
Granica między p-lotkami i s-lotkami to wnętrze skrzydła.

Finalnie nasze "skrzydło" wygląda tak. To samo można zrobić
z drugim skrzydłem i w połączeniu z ogonem mamy śniegułę jak żywą ;)

Na tej ciekawostce mógłbym zakończyć ten przydługawy wywód, choć to i tak nie zamyka tematu. Mam nadzieję że ułatwi to jednak dalsze czytanie piórowych wpisów na tej stronie.