Nadchodzi czas świergotków

Tegoroczne żniwa powoli mają się ku końcowi, a to znaczy że niedługo na większości pól pojawi się goła ziemia. A na gołej ziemi zaroi się od drobnicy. Warto już teraz przypomnieć sobie istotne szczegóły związane z rozpoznawaniem trzech pospolitych, podobnych do siebie świergotków: łąkowego (Anthus pratensis), rdzawogardłego (Anthus cervinus) i drzewnego (Anthus trivialis).

Cechy które je łączą: małe, wredne, dość płochliwe i skryte ptaszyska; biegają po ziemi i wśród niskiej roślinności podobnie jak pliszki, ale dużo lepiej się kamuflują; po spłoszeniu szybko odlatują odzywając się głosem kontaktowym. Kolorystycznie są podobne do skowronków, ale są od nich mniejsze i smuklejsze.

Dodatkowo mamy koniec lata, czyli większość tych małych ptaszków będzie w szacie spoczynkowej, a to znaczy że będą do siebie bardzo podobne.

Sprawa nie jest jednak beznadziejna, bo świergotki  przy odrobinie cierpliwości można rozpoznawać zarówno po głosie, jak i po wyglądzie zewnętrznym, a nawet po zachowaniu.

Wiele cech trudno ocenić gdy nie miało się ze świergotkami wcześniej za wiele do czynienia, jednak gdy te gatunki spotyka się regularnie, lub spotka się je wszystkie w jednym miejscu, to te drobne różnice można zauważyć.

Poniżej krótka ściąga ze szczegółami, na które warto zwrócić uwagę podczas obserwacji świergotków jesienią.

1. Głos kontaktowy

Po poderwaniu się do lotu świergotki zaczynają wydawać krótkie pojedyncze dźwięki - głos kontaktowy. Głos ten jest łatwy do oceny i charakterystyczny dla każdego z gatunków. Znajomość głosu rozwiązuje ponad 90% zagwozdek związanych z rozpoznawaniem świergotków.

świergotek łąkowy - seria krótkich, gwałtownych pisków, wydawanych najintensywniej tuż po poderwaniu do lotu

świergotek rdzawogardły - przejmujące, przeciągłe pojedyncze gwizdnięcia, wydawane dość regularnie w trakcie lotu, rzadziej podczas startu

świergotek drzewny - spokojne, nieco brzęczące gwizdnięcia, wydawane dość regularnie w czasie lotu; dość często startuje bezgłośnie

Oprócz klasycznych głosów kontaktowych, ptaki te wydają również inne, mniej charakterystyczne dźwięki (np. świergotek drzewny często wydaje krótkie i ciche 'cip').

2. Sposób lotu

Cecha trudna do oceny, sprawdzająca się tylko czasami jako cecha pomocnicza.

świergotek łąkowy - lot z gwałtownymi zwrotami, szybkimi i krótkimi trzepnięciami skrzydeł; nieco przypominający lot potrzosa

świergotek rdzawogardły - szybki, ale nie tak gwałtowny lot jak u świergotka łąkowego; po spłoszeniu często bardzo daleko odlatuje

świergotek drzewny - lot raczej spokojny, przypominający raczej falisty lot pliszki niż "szarpany" lot potrzosa

3. Sylwetka w locie

Kolejna trudna do oceny cecha; najłatwiejsza do zauważenia w terenie.

świergotek łąkowy - krępy, mały ptaszek z krótkimi skrzydłami i krótkim ogonem

świergotek rdzawogardły - bardzo podobny do łąkowego, jednak sprawia wrażenie nieco smuklejszego

świergotek drzewny - najsmuklejszy z całej trójki, z najdłuższymi skrzydłami i ogonem, jednak do pliszki mu nadal daleko

4. Dziób i tylny pazur

świergotek łąkowy - drobny dziób z różową nasadą żuchwy; tylny pazur bardzo długi

świergotek rdzawogardły - dziób raczej drobny (lecz mocniejszy od św. łąkowego) z żółtą nasadą żuchwy; tylny pazur dość długi

świergotek drzewny - dziób mocny, z różową nasadą żuchwy; tylny pazur krótki

5. Ogólne ubarwienie

Cecha trudna do oceny, ale ważna; możliwa do oceny zwłaszcza u "świeżych" ptaków obserwowanych w odpowiednim oświetleniu.

świergotek łąkowy - z wierzchu szaro-brunatno-oliwkowy, od spodu płowo-biały lub biały

świergotek drzewny - z wierzchu brązowo-oliwkowy, od spodu żółtawo-biały

świergotek rdzawogardły - z wierzchu brunatny, od spodu kremowo-biały

6. Szczegóły upierzenia:

a) rysunek na głowie

świergotek łąkowy - mało kontrastowy; dużo jasnych elementów na głowie (brewka, ślad pod okiem), jednak nie wyodrębniają się one szczególnie z tła; bardzo dobrze zaznaczona natomiast pełna biała obrączka oczna, nadająca świergotkowi łąkowemu "zdziwiony wyraz twarzy"

świergotek rdzawogardły - zazwyczaj kontrastowy rysunek na głowie; jasna obrączka oczna połączona z jasną brewką; brewka często oddzielona od czapeczki czarną kreską, podobnie oddzielony od jasnego wąsa brunatny policzek

świergotek drzewny - w dość kontrastowym rysunku na głowie szczególnie rzuca się w oczy wąski czarny pasek oczny, biegnący za oraz przed okiem (wchodzący na kantarek) i oddzielający jasną brewkę od policzka; tym samym biała obrączka oczna nie zamyka się wokół oka, tylko jest podzielona na dwie części; dolna jej część dobrze kontrastuje z ciemniejszym policzkiem

b) kreskowanie na bokach i piersi

świergotek łąkowy - grubo, czarno kreskowany na bokach i piersi; kreskowanie jest raczej dość równomiernie rozłożone na obszarze, który obejmuje; tło kreskowania piersi oraz boków jest zazwyczaj białawe lub płowo-białe

świergotek rdzawogardły - bardzo grubo czarno kreskowany na bokach i piersi; kreskowanie piersi często się ze sobą zlewa; tło kreskowania białawe lub kremowo-białe

świergotek drzewny - dość grubo czarno (czarno-brunatno) kreskowany na piersi i drobno kreskowany na bokach ciała; tło kreskowania zawsze żółtawe lub płowo-białe

c) kreskowanie na plecach

świergotek łąkowy - kreskowanie wyraźne, ale niezbyt kontrastowe; zlewa się w ciemne pasy wzdłuż pleców

świergotek rdzawogardły - kreskowanie bardzo wyraźne i kontrastowe w postaci kilku grubych, czarnych i jaśniejszych pasów na plecach

świergotek drzewny - kreskowanie wyraźne, ale niezbyt kontrastowe, podobnie jak u świergotka łąkowego

d) kreskowanie na kuprze

świergotek łąkowy - brak wyraźnego kreskowania

świergotek rdzawogardły - wyraźne czarne kreskowanie kupra (czarne centra pokryw nadogonowych)

świergotek drzewny - brak wyraźnego kreskowania

7. Fenologia migracji jesiennej (na Podkarpaciu) 

świergotek łąkowy - migracja zaczyna się najpóźniej, zazwyczaj końcem września, i trwa do połowy listopada (max. w połowie października)
świergotek rdzawogardły - migracja zaczyna się w pierwszej połowie września i trwa do końca października (max. końcem września)

świergotek drzewny - migracja zaczyna się w połowie sierpnia i trwa do połowy października (max. początek września)

Większość tych informacji (lub wszystkie?) można znaleźć w mądrych książkach. Problemy pojawiają się gdy wszystkie te cechy trzeba jakoś zinterpretować...

Pozwolę sobie na drobną profanację powyższego zdjęcia. Sfotografowany osobnik posłuży do
oswojenia się z 'czułymi miejscami' tematu oznaczania świergotków.
*żółte "bazgroły" narysowałem orientacyjnie; nie opisują one dokładnej anatomii ptaka

Brewka znajduje się nad okiem.

Obrączka oczna, jak sama nazwa wskazuje, znajduje się dookoła oka.

Pasek oczny ciągnie się przez oko od dzioba w kierunku potylicy.

Policzek znajduje się poniżej oka.

Wąs - pod policzkiem.

Bok.

Kuper (tu częściowo zasłonięty przez skrzydło).

Pierś.

Plecy.

Więc co to za gatunek?

Zapraszam do zapoznania się z tekstem nad zdjęciami ;) Tymczasem zajmiemy się innymi osobnikami. Na rozgrzewkę dwa, raczej dość typowe ptaszki...

Powyższe zdjęcie nie powala jakością. Słabo widać spód ciała, za to względnie dobrze widać głowę i plecy.
Kuper jest zasłonięty skrzydłami. I tu ważna uwaga: jeśli którejś cechy nie jesteśmy pewni to nic na siłę-
skoncentrujmy się na tym, co widać! A widzimy, że ptak został sfotografowany w łagodnym oświetleniu,
co znaczy, że zdjęcie dość wiernie oddaje rzeczywiste kolory. Wierzch ciała jest "zgniłobrunatny", natomiast
spód białawy z płowo-białymi bokami. Doskonale widać pełną białą obrączkę oczną, która mocno wyodrębnia
się z reszty rysunku na głowie, zatem musi to być świergotek łąkowy. Jak widać, u tego kłopotliwego osobnika
zarówno kreskowanie boków jest niezbyt typowe (dość drobne), jak i kreskowanie pleców (dość kontrastowe).
Cech takich jak kolor nasady dzioba, długość tylnego pazura czy kreskowanie kupra nie jesteśmy w stanie ocenić.
Krosno, wrzesień 2015.

Tu z jakością jest nieco lepiej, ale kadr niezbyt komfortowy. Nie widać ani kupra, ani piersi. Ptaszek jest
znowu "zgniłobrązowy" z wierzchu, natomiast biały od spodu. Jasne elementy rysunku na głowie są dość
blade, koloru kremowego. Kreskowanie pleców jest wyraźne, ale jaśniejsze pasy nie wyodrębniają się
szczególnie kolorem od tła. Kreskowanie boków jest dość drobne. I tu znów z pomocą przychodzi dobrze
widoczny rysunek na głowie; obrączka oczna jest bardzo słabo widoczna i poprzerywana elementami
wyraźnego czarnego paska ocznego. Taki rysunek na głowie jest charakterystyczny dla świergotka drzewnego.
Wrocanka, wrzesień 2016.

Kolejny świergotek. Tu widzimy doskonale rysunek na głowie, kreskowanie spodu ciała oraz część kupra.
Ostre światło utrudnia ocenę kolorów. Kreskowanie jest grube zarówno na piersi, jak i na boku (choć
tam mniej kontrastowe); obrączka oczna jest pełna i gruba, ale niezbyt kontrastowa - nie jest to więc
świergotek drzewny. Na kuprze brak wyraźnego kreskowania. Drobny (cienki) dziób. To jest
świergotek łąkowy. Wrocanka, październik 2016.

W ostrym świetle nie ocenimy kolorów, ale od razu widać że ten osobnik jest bardzo kontrastowy;
kreskowanie piersi jest grube i zlewa się ze sobą, podobnie jak tworzące czarny pasek kreskowanie boków.
Plecy są słabo widoczne. Obrączka oczna jest mało kontrastowa, ale i pasek oczny jest niezbyt wyraźny i
zaznaczony tylko za okiem (tym samym kantarek jest jednolicie jasny). Mimo to rysunek na głowie pozostaje
dość kontrastowy. Kreskowanie kupra nie pozostawia żadnych wątpliwości - to świergotek rdzawogardły.
Wrocanka, październik 2016.

Już na podstawie samego pstrokatego ubarwienia można typować, że mamy do czynienia ze
świergotkiem rdzawogardłym. Ten osobnik ma bardzo kontrastowy czarno-biały rysunek na skrzydle
oraz jaśniejsze i ciemniejsze, choć raczej niezbyt kontrastowe pasy na plecach. Tło wierzchu ciała jest
brunatne, natomiast tło spodu ciała jest jednolicie kremowo-białe. Rysunek na głowie nie odpowiada
ani świergotkowi drzewnemu (mało kontrastowy, wyraźna biała obrączka oczna), ani łąkowemu (obrączka
oczna jest przerwana, kantarek dość ciemny - wyraźny ślad paska ocznego). Kreskowanie piersi i boków
jest identyczne (grube, kontrastowe). Nasada żuchwy żółta. Kuper widać słabo, ale wygląda na kreskowany.
Krosno, wrzesień 2015.

Szaro-oliwkowy wierzch i żółtawo-biały spód to dobry znak na świergotka drzewnego. Jeśli dodać brak
pełnej białej obrączki ocznej, czarny pasek oczny i jasną (choć krótką) brewkę, mało kontrastowy rysunek
na plecach, skrzydłach i piersi oraz różową żuchwę, to możemy być pewni że to właśnie ten gatunek (mimo,
że bok i kuper są częściowo zasłonięte przez skrzydło). Besko, wrzesień 2015.

Świergotek rdzawogardły, z szaro-brunatnymi plecami i kremowo-białym spodem ciała oraz bardzo
kontrastowym kreskowaniem na plecach i spodzie. Brak jasnej obrączki ocznej, ale na głowie dość
mocno rozbudowany jasny rysunek; ślad czarnego paska ocznego tylko za okiem. Dziób raczej
dość mocny. Wrocanka, wrzesień 2016.

Grube kreskowanie piersi na żółtawym tle, drobne kreskowanie na bokach oraz rysunek na głowie (jasna
brewka i czarny pasek oczny) pozwalają oznaczyć powyższego ptaka jako świergotka drzewnego.
Besko, wrzesień 2016.

Świergotek łąkowy - bardzo delikatne kreskowanie na plecach i kuprze oraz pełna, wyraźna, jasna
obrączka oczna. Fragment jasnej brewki nie zlewa się z obrączką oczną. Pasy na pokrywach
skrzydłowych są koloru płowo-żółtego (cecha raczej nie spotykana u świergotka rdzawogardłego).
Wrocanka, październik 2016.

Bardzo grube i smoliście czarne kreskowanie na bokach. Jasna obrączka oczna i jasna brewka zlewają
się ze sobą. Wyraźne, białe pasy na skrzydłach w rejonie średnich i dużych pokryw (u pozostałych
świergotków również mogą być białe, ale zazwyczaj mniej kontrastowe). Świergotek rdzawogardły,
Wrocanka, październik 2016.

Oprócz takich cech jak drobne kreskowanie boku, brak kreskowania na kuprze i plecach czy czarny
pasek oczny (zwłaszcza przed okiem - na kantarku), u tego świergotka drzewnego dobrze widać różowy,
dość gruby dziób i krótki tylny pazur. Besko, wrzesień 2015.

Wyraźna, pełna, biała obrączka oczna (reszta rysunku na głowie znacznie mniej kontrastowa) oraz
grube kreskowanie boków i cienki dziób. Widać również ślad paska ocznego, jednak nie przerywa on
obrączki ocznej. Świergotek łąkowy, Wrocanka, październik 2016.

Mało kontrastowy rysunek na głowie (brak pełnej, białej obrączki ocznej, brak czarnego paska ocznego).
Kontrastowy rysunek na plecach, skrzydle i kuprze. Tu dziób dość drobny. Świergotek rdzawogardły, Besko, wrzesień 2015.

Niektóre z ptaków (osobniki dorosłe) będą jeszcze nosić pozostałości z szaty godowej. Rozpoznanie np. takiego świergotka rdzawogardłego nie powinno przysporzyć zbyt wielu trudności.

Świergotek rdzawogardły (Anthus cervinus) w szacie godowej. Wróblik Królewski, maj 2017.

Podczas obserwacji małych świergotków należy pamiętać także o rzadkich gatunkach. Warto zwrócić uwagę na projekcję lotek (świergotek tundrowy / świergotek rdzawogardły), dokładny rysunek na głowie, np. w okolicach ucha, oraz kreskowanie pleców (świergotek tajgowy / świergotek drzewny, siwerniak / świergotek bagienny). Sprawę może również mocno ułatwić nagranie głosu kontaktowego.