Szybki kurs wiekowania ptaków

Historia ptasiego wiekowania zaczyna się w gnieździe. Po wykluciu, wraz ze wzrostem pisklaka pojawiają się pióra. Pierwsza generacja piór (pierwszy "strój", w który ptak zostanie ubrany) utworzy szatę juvenilną (od łacińskiego juvenilis = młodociany). Przez to, że wszystkie pióra wyrastały jednocześnie - młodociany ptak, który uzyskuje lotność wygląda dosłownie jakby wyszedł z ptasiej fabryki; jego upierzenie jest jednolite, równe i gładkie. Z czasem jednak, po kilku miesiącach, niektóre z tych piór będą wymagać wymiany - podobnie jak długo noszone przez nas ubrania. I do tego momentu, dopóki ptak posiada wszystkie swoje pióra z tej pierwszej generacji, jego wiek możemy określać jako juv.
Pióra będą pojedynczo wypadać, a w ich miejscu wyrosną nowe - pióra kolejnej generacji. Ptak przestanie być gładki, zacznie mieć ubytki oraz nowe, świeże pióra, niepasujące do pozostałych. Taki przejściowy miks piór określa nam szaty immaturalne (imm., od immaturus = niedojrzały). W momencie uzyskania pełnej szaty ostatecznej (czyli wymiany wszystkich piór szat imm. na pióra charakterystyczne dla osobników dorosłych) - ptak jest dorosły i jego wiek określimy jako ad. (adultus = dorosły). Po osiągnięciu wieku dorosłego, kolejne generacje piór z reguły nie różnią się już między sobą, choć przez różny stopień zużycia można jeszcze rozpoznawać różne ich generacje.

Powyższe kilka zdań zdradza główny sekret wiekowania ptaków. Dlaczego więc w praktyce jest to tak skomplikowane?

Ptaki zmieniają pióra wtedy, kiedy im się to podoba, a nie nam. A właściwie lepiej powiedzieć, że zmieniają je wtedy, kiedy mogą, i kiedy jest to typowe dla ich gatunku. Różne gatunki obierają różne strategie pierzenia, gdyż dorastają w różnym tempie, co sprawia że nauczenie się wielu kombinacji jest dla nas bardzo trudne. Kolejnych trudności przysparza rozpoznawanie piór między generacjami.

Dzisiejszy wpis nie ma na celu nauki tych wszystkich skomplikowanych kombinacji - najważniejsze aby zrozumieć podstawowe pojęcia. Całą resztę warto stopniowo uzupełniać z książek.

U wielu gatunków, już druga generacja piór jest charakterystyczna dla szaty dorosłej. Jednak nie u wszystkich. Wiele gatunków dużych ptaków dojrzewa dłużej i zanim przybiorą szatę ostateczną, czeka ich kilka immaturalnych szat przejściowych. Pióra szat przejściowych mają zazwyczaj cechy wyglądu pośrednie pomiędzy szatą pierwszą (juv.) a ostateczną (ad.).

W celu bardziej precyzyjnego określenia, z jakim dokładnie wiekiem mamy do czynienia, do informacji o wieku ptaka dodaje się informację o roku kalendarzowym, w którym ptak się znajduje, lub o typowej dla danego wieku szacie.

 

Przykład 1. Skowronek Alauda arvensis

Młodociane (juv.) skowronki utrzymują swoją pierwszą szatę bardzo krótko; niedługo po opuszczeniu gniazda zaczynają swoje pierwsze pierzenie - przybierają przejściową szatę imm. (złożoną z dwóch generacji piór: szaty I. i szaty II.). Pierzenia u skowronków mają charakter całkowity, co oznacza że w wyniku pierzenia ptaki te wymieniają wszystkie pióra.

Skowronki: z lewej ptak młody (juv./imm.) w lipcu, z prawej ptak dorosły (ad.) w kwietniu.
Szata juv. u skowronków jest wzorzysta, pióra mają kontrastowe czarno-białe obrzeżenia,
podczas gdy szata ad. jest bardziej stonowana.

Pióra II. generacji u skowronków wyglądają dokładnie tak, jak pióra ptaków dorosłych, w związku z czym (po zakończonym pierzeniu całkowitym) młode skowronki od jesieni wyglądają dokładnie tak, jak ptaki dorosłe - posiadają pełną szatę ostateczną (ad.). Dalsze rozpoznawanie wieku po upierzeniu jest już z reguły niemożliwe [1,4].

W tabelach poniżej pokazałem orientacyjny terminarz pierzenia, występowania poszczególnych szat oraz generacji piór w danej szacie.

Można więc powiedzieć, że czas potrzebny do uzyskania szaty ostatecznej wynosi u skowronków do kilku miesięcy.

 

Przykład 2. Błotniak łąkowy Circus pygargus i błotniak stepowy Circus macrourus

U błotniaków, podobnie jak u skowronków, druga generacja piór posiada wzór i ubarwienie typowe dla osobników dorosłych. Różnica między skowronkiem a błotniakami jest taka, że proces uzyskiwania pełnej szaty ostatecznej trwa u błotniaków znacznie dłużej - bo około 1,5 roku.

 

Jak można zauważyć w tabelach, pierwsze pierzenie u błotniaka stepowego rozpoczyna się później, niż u błotniaka łąkowego. Z tą wiedzą możemy ułatwić sobie identyfikację błotniaków wiosną, gdy przylatujące do nas młode błotniaki łąkowe mają już wymienione pokrywy głowy i tułowia, a błotniaki stepowe nadal pozostają w pełnej szacie juv. lub dopiero zaczęły swoje pierwsze pierzenie [2].

Drugoroczne błotniaki, sfotografowane początkiem maja. Rok życia tych ptaków poznamy po ciemnych lotkach IIrz., bez kontrastowych jasnych pasów. Z lewej imm. błotniak łąkowy, u którego pióra pierwszej generacji, m. in. na głowie i tułowiu, zostały już wymienione na pióra typowe dla dorosłej samicy. Z prawej błotniak stepowy w pełnej szacie juv., który dokładnie tak samo wyglądał jesienią, przed odlotem na zimowiska. Niedługo rozpocznie pierzenie, w wyniku którego zacznie upodabniać się do dorosłego ptaka swojego gatunku.

Przykład 3. Mewa siwa Larus canus

U wielu gatunków ptaków wymiana piór nie przebiega jednak tak szablonowo jak u skowronka lub błotniaków. Do gry wchodzą pierzenia częściowe, w których ptak wymienia tylko część upierzenia. Klasycznym tego przykładem są mewy, m. in. mewy siwe, u których częściowe pierzenie ptaków juv. jesienią skutkuje uzyskaniem szaty nazywanej pierwszą szatą zimową. Pierzenie to obejmuje niektóre partie piór okrywowych [3,5].

Naprzemienne pierzenia częściowe i całkowite mocno utrudniają, a czasem nawet uniemożliwiają rozpoznanie generacji piór. Przy ocenie wieku istotny jest jednak zestaw cech charakteryzujących daną grupę wiekową (np. wzór na poszczególnych piórach, rodzaj i ilość wymienionych piór), a nie sama informacja o generacji.

Mewa siwa w drugiej szacie zimowej, sfotografowana w listopadzie.
Ptaki w szacie 1. zimowej o tej porze mają zawsze widoczny czarny rysunek na ogonie, natomiast ptaki dorosłe w listopadzie mają gładki szary płaszcz i pokrywy skrzydłowe, bez brunatnych domieszek.

 

Źródła:
[1] Blasco-Zumeta J. & Heinze G.-M. 2023. Identification Atlas of the Continental Birds of Southwestern Europe. Tundra Ediciones, Castellón, Spain.
[2] Forsman D. 2016. Flight Identification of Raptors of Europe, North Africa and the Middle East. Bloomsbury, London, UK.
[3] Olsen K.-M. & Larsson H. 2004. Gulls of North America, Europe and Asia. Princeton University Press, Princeton, New Jersey.
[4] Shirihai H. & Svensson L. 2018. Handbook of Western Palearctic Birds. Volume 1. Passerines: Larks to Warblers. Bloomsbury, London, UK.
[5] Gull Research Organisation 2025. https://gull-research.org/ (dostęp z dn. 2.11.2025)